pomracenje sunca

KADA ZVIJEZDE U PODNE ZASVIJETLE

Nakon što je Adalbert Stifter 8. jula 1842. doživio totalno pomracenje Sunca, opisao je to na slijedeci nacin: "Nikada i nikada u mom životu nisam bio tako potresen, potresen jezom i uzvišenošcu, kao u ove dvije minute, i nije bilo nikako drugacije, nego kao da je Bog odjedanput progovorio jasnu rijec i ja sam je razumio."

Srijeda, 11. augusta 1999., dan koji se nece tako brzo zaboraviti. U prirodi vlada mrtva tišina, ljude hvata jeza, okolina se utapa u mrak. Oko dvanaest sati ce se tako smraciti da ce se moci vidjeti zvijezde na nebu. Sunce ce biti crno. Na rubu crne Sunceve ploce trepcu svijetli zraci.

Nastaje pomracenje. Totalno pomracenje Sunca.

Zapanjujuci prizor

Totalno pomracenje Sunca jedan je od najupecatljivijih dogadaja koje covjek može doživjeti. To je neuobicajen doživljaj i svojom ljepotom premašuje utisak djelimicnog pomracenja ili prstenastog pomracenja. Za vrijeme totalnog pomracenja okolina tone u sumrak, mogu se vidjeti svijetle planete i zvijezde, Zemlja i vazduh postaju hladniji i životinje se ponašaju neuobicajeno. Nakon što Mjesec u potpunosti prekrije blještavu svijetlu Suncevu plocu, mogu se vidjeti razliciti dijelovi Sunceve atmosfere, koji su inace prekriveni zrakama. Direktno iznad prekrivene Sunceve ivice pojavljuje se jedan fini, crveno-svijetleci rub, kromosfera. Sa durbinom ili teleskopom se u ovom sloju mogu uociti snažne erupcije gasova, tzv. protuberance. U susjednom pojasu zapaža se svijetli spoljni vruci omotac Sunceve atmosfere, koji se naziva Sunceva korona ("Kruna"), koja pri svakom pomracenju izgleda drugacije. Ona ima temperaturu od nekoliko miliona stepeni. Ova visoka temperatura nastaje usljed jakih magnetnih polja u unutrašnjosti Sunca, kao i usljed magnetih polja a, za nas vidljive, površine Sunca, tzv. fotosfere. Oblik i velicina korone ovisni su od stepena Sunceve aktivnosti, koja oscilira u toku 11-godišnjeg ciklusa.

Popto se u 1999. može racunati sa visokim Suncevim aktivnostima, a takoder i sa mnogim Suncevim pjegama, korona ce se najvjerovatnije pokazati kao prilicno izdužena i bogato strukturirana.

I nakon pto su se oci tek navikle na ovaj lijepi pogled koji oduzima dah, totalno pomracenje je, nažalost, vec nakon nekoliko minuta gotovo nestati. Totalno pomracenje traje maksimalno 147 sekundi.

Nacin nastanka

Pomracenje Sunca može nastupiti samo onda kada se Mjesec nalazi izmedu Zemlje i Sunca - znaci pri mladom Mjesecu - i kada Mjeseceva sjenka pada na Zemlju.

Pošto je Mjeseceva putanja nageta prema eklipticnom nivou (nivo putanje Zemlje oko Sunca), obicno Mjeseceva sjenka, prilikom mladog Mjeseca, "profula" Zemlju i tako ne nastane pomracenje Sunca. Takoder Mjesec pri mladom Mjesecu, u vecini slucajeva, prolazi ispod ili iznad Zemljine sjenke, zbog cega ne dolazi do pomracenja Mjeseca. Ali, kada Mjesec pri mladom (punom) Mjesecu prede preko nivoa zemaljske putanje, tj. stoji u jednom od dvije "cvorne tacke" svoje putanje sa eklipticnim nivoom, tada nastupa pomracenje.

Shodno položaju cvorišta Mjeseceve putanje godišnje mogu nastupiti 2-4 pomracenja Sunca. Mjesec je taman toliko udaljen od Zemlje da prividni precnik otprilike odgovara prividnom precniku Sunca (ustvari precnik Sunca je 456 puta veci nego precnik Mjeseca). Mjeseceva putanja nije upotpunosti okruglog oblika, nego blago ekscentricna; tako da je prividni precnik Mjeseca nešto manji od prividnog Suncevog precnika, kada se Mjesec nalazi u dijelu putanje udaljenijem od Zemlje, i nešto veci od prividnog Suncevog precnika, kada se mjesec nalazi bliže Zemlji.

Zavisno od toga u kom se dijelu svoje putanje nalazi Mjesec, može doci do obrazovanja uskog pojasa na Zemlji, u kojem vlada totalno pomracenje Sunca, ili do formiranja nešto šireg pojasa gdje dolazi do prstenastog pomracenja Sunca.

Mogucnost posmatranja

Nasuprot pomracenju Mjeseca, koje se može posmatrati sa cijele polovine Zemljine kugle na kojoj vlada noc, pomracenja Sunca se mogu posmatrati samo iz ogranicenih podrucja Zemljine polovice na kojoj trenuto vlada dan. Mjeseceva sjenka je premala da bi se citava Zemlja mogla smjestiti u nju. Stoga se sa jednog te istog mjesta na Zemlji, pomracenja Sunca mogu promatrati vrlo rijetko. U prosjeku svakih 360 godina se može ocekivati pomracenje Sunca na jednom te istom mjestu na Zemlji.

Tri tipa

Razlikuju se sljedeci tipovi pomracenja Sunca:

1. Djelimicno pomracenje Sunca: Mjesec prekriva Sunce djelimicno. Posmatrac stoji u Mjesecevoj polusjenci. Podrucje vidljivosti na Zemlji je veliko nekoliko hiljada kilometara. Djelimicno pomracenje Sunca se sa jednog odredenog mjesta na Zemlji može posmatrati u prosjeku svakih nekoliko godina.

2. Totalno pomracenje Sunca: Mjesec prekriva Sunce u potpunosti u trajanju od nekoliko minuta. Posmatrac stoji u Mjesecevoj sržnoj sjenci. Vidljivost totalnog pomracenja je na Zemlji ogranicena na jedan pojas širine do 270 km tzv. podrucje totalnog pomracenja. Totalno pomracenje Sunca nastupa za odredeno mjesto na Zemlji veoma rijetko. Izvan totalne zone pomracenja javlja se djelimicno pomracenje Sunca.

3. Prstenasto pomracenje Sunca: ako se Mjesec nalazi u dijelu svoje putanje koji je udaljeniji od Zemlje, onda on ne može u potpunosti prekriti Sunce. Mjeseceva sržna sjenka u tom slucaju ne dopire do Zemlje. Cak i za vrijeme maksimalne faze za posmatraca u centralnoj liniji ostaje vidljiv jedan prstenasti dio Suca. Izvan centralne linije javlja se djelimicno pomracenje.

Saros - ciklus

Kao što je vec receno, da bi nastupilo pomracenje Sunca potrebno je da se ispune tri uslova: mora biti mladi Mjesec. Mjesec se na nebu mora nalaziti u blizini jednog od cvorišta svoje putanje sa ekliptikom ( inace bi mjeseceva sjenka promašila Zemljinu površinu) i mora se nalaziti u svojoj elipticnoj putanji oko Zemlje u najmanju ruku relativno u blizini Zemlje (inace je to dovoljno samo za prstenasto pomracenje). Ako se ova tri uslova posmatraju ponaosob, oni imaju svaki za sebe razlicito vrijeme kada se ponavljaju. Npr. razmak izmedu dvije faze mladog Mjeseca (tzv. sinodicki Mjesec) traje 29 dana 12 sati, 44 minuta i oko 3 sekunde. Sva tri uslova se ponavljaju poslije 223 takva sinodicka Mjeseca, što odgovara tacno 6585,32 dana, što zaokruženo iznosi 18 godina i 11 dana. Znaci, poslije tacno 18 godina i oko 11 dana ponavljaju se isti uslovi koji vode ka totalnom pomracenju Sunca. Ovaj vremenski period se naziva Saros-ciklus. Ovaj ciklus je bio poznat vec u starom vijeku.

Pomracenje u Bosni i Hercegovini

Stanovnici Bosne i Hercegovine ce, nažalost, moci da posmatraju samo djelimicno pomracenje Sunca. Bosna i Hercegovina se nalazi u onom dijelu Evrope u kojem ce pomracenje Sunca da iznosi negdje izmedu 80 i 90%. Medutim, za sve one koji ovaj dogadaj stoljeca žele da dožive u potpunosti preporucuje se odlazak u ne tako daleku Madarsku, gdje ce se u pojasu širokom 110 km moci posmatrati totalno pomracenje. Za stanovnike Madarske ce, kao i za sve one koji odu tamo, ovo biti svakako upecatljiv doživljaj. Posljednje totalno pomracenje Sunca u Madarskoj je bilo 07. jula 1842. a slijedece bi trebalo da bude 03. septembra 2081. Totalno pomracenje 11. augusta 1999. pocinje oko 1 sat i 22 minute prije totalnog pomracenja sa fazama djelimicnog pomracenja. Totalno pomracenje bi trebalo da bude negdje izmedu 12 i 13 sati, zavisno od mjesta u centralnom pojasu totalnog pomracenja. Ovaj doživljaj se može okarakterisati kao doživljaj stoljeca ili "once-in-a-lifetime-event". Za sve one koji se odluce da odu u Madarsku ili neko drugo mjesto, odakle ce moci pratiti totalno pomracenje, sigurno je da ce prisustvovati jednom nesvakidašnjem dogadaju koji ce se duboko urezati u njihovu svijest i svakako podstaknuti ih na razmišljanje.